Xuất huyết tiêu hóa: Nguyên nhân, triệu chứng và biện pháp phòng ngừa

Xuất huyết tiêu hóa là tình trạng nghiêm trọng liên quan đến mất máu từ đường tiêu hóa, có thể xảy ra ở bất kỳ bộ phận nào từ thực quản cho đến đại trực tràng. Theo PGS.TS.BS Nguyễn Anh Tuấn, Chủ nhiệm Khoa Phẫu thuật ống tiêu hóa tại Bệnh viện Trung ương Quân đội 108, hiện tượng này có thể gây ra nhiều biến chứng nguy hiểm và cần được chẩn đoán, điều trị kịp thời.

Phân loại xuất huyết tiêu hóa

Xuất huyết tiêu hóa được chia thành hai loại chính:

1. Xuất huyết tiêu hóa trên: Bao gồm các vấn đề xảy ra từ thực quản đến tá tràng.
2. Xuất huyết tiêu hóa dưới: Liên quan đến các vấn đề từ hỗng tràng đến hậu môn.

Nguyên nhân xuất huyết tiêu hóa

Xuất huyết tiêu hóa trên

• Loét dạ dày tá tràng: Là nguyên nhân phổ biến nhất, với tỷ lệ khoảng 15-20% bệnh nhân bị loét gặp biến chứng xuất huyết. Nhiễm vi khuẩn Helicobacter pylori và sử dụng thuốc chống viêm không steroid (NSAIDs) là những yếu tố nguy cơ chủ yếu, làm tăng khả năng xuất huyết lên đến 4-6 lần.
• Giãn tĩnh mạch thực quản: Thường do xơ gan gây ra, với tỷ lệ tử vong trong đợt xuất huyết đầu tiên khoảng 20-30%, và tỷ lệ tái phát xuất huyết trong vòng một năm lên tới 70%.
• Hội chứng Mallory-Weiss: Xảy ra do rách niêm mạc thực quản sau nôn quá mức, chiếm khoảng 5-10% các trường hợp xuất huyết tiêu hóa trên.
• Ung thư dạ dày: Mặc dù ít phổ biến hơn, vẫn là nguyên nhân gây xuất huyết tiêu hóa trên, chiếm khoảng 2-3%. Khoảng 15-20% bệnh nhân ung thư dạ dày có triệu chứng xuất huyết.
• Viêm dạ dày, viêm thực quản: Các yếu tố như rượu, NSAIDs và nhiễm khuẩn có thể dẫn đến viêm, gây tổn thương niêm mạc và xuất huyết.

Xuất huyết tiêu hóa dưới

• Bệnh trĩ: Đây là nguyên nhân phổ biến nhất của xuất huyết tiêu hóa dưới, đặc biệt ở người trẻ và trung niên. Khoảng 50% người trưởng thành trên 50 tuổi có triệu chứng của bệnh trĩ.
• Polyp đại trực tràng: Có nguy cơ chuyển thành ung thư, khoảng 25-30% người trên 50 tuổi có polyp và chảy máu là triệu chứng thường gặp.
• Ung thư đại trực tràng: Chiếm khoảng 10% trong các trường hợp xuất huyết tiêu hóa dưới và là nguyên nhân tử vong do ung thư hàng đầu thứ ba trên thế giới.
• Viêm ruột, viêm loét đại tràng: Những bệnh lý viêm mãn tính này có thể dẫn đến chảy máu. Khoảng 50% bệnh nhân viêm loét đại tràng và 20-30% bệnh nhân Crohn trải qua xuất huyết.
• Diverticulosis: Nguyên nhân phổ biến ở người cao tuổi, chiếm khoảng 20-40% các trường hợp xuất huyết tiêu hóa dưới, với 5-15% bệnh nhân có triệu chứng chảy máu.

Sinh lý bệnh

Sinh lý bệnh của xuất huyết tiêu hóa liên quan đến tổn thương và vỡ các mạch máu trong niêm mạc hoặc dưới niêm mạc. Ví dụ, trong trường hợp loét dạ dày tá tràng, các yếu tố bảo vệ niêm mạc bị suy giảm dẫn đến tổn thương mạch máu. Tăng áp lực tĩnh mạch cửa do xơ gan có thể khiến tĩnh mạch thực quản giãn nở và dễ vỡ.

Yếu tố nguy cơ

Một số yếu tố có thể làm tăng nguy cơ xuất huyết tiêu hóa bao gồm:

• Sử dụng NSAIDs
• Uống rượu
• Hút thuốc lá
• Nhiễm Helicobacter pylori
• Xơ gan

Triệu chứng của xuất huyết tiêu hóa

Triệu chứng xuất huyết tiêu hóa có thể khác nhau tùy thuộc vào vị trí và mức độ xuất huyết:

Xuất huyết tiêu hóa trên

• Nôn ra máu (hematemesis): Máu có thể có màu đỏ tươi hoặc nâu sẫm, tùy thuộc vào vị trí xuất huyết.
• Phân đen (melena): Phân có màu đen và mùi khắm do máu đã bị tiêu hóa một phần, thường xuất hiện khi mất 50-100 ml máu.

Xuất huyết tiêu hóa dưới

• Đi ngoài ra máu (hematochezia): Máu đỏ tươi hoặc lẫn máu trong phân thường do xuất huyết ở đoạn cuối đại tràng hoặc trực tràng.
• Phân lẫn máu: Có thể thấy máu lẫn vào phân từ đoạn trên đại tràng, tạo màu đỏ sẫm hoặc nâu đen.

Triệu chứng toàn thân

Tình trạng mất máu cấp tính có thể gây ra hoa mắt, chóng mặt, mệt mỏi, nhợt nhạt, và tụt huyết áp. Trong trường hợp nghiêm trọng, có thể dẫn đến sốc và suy thận cấp.

Phân loại mức độ xuất huyết

Mức độ xuất huyết được phân loại dựa trên lượng máu mất và tình trạng huyết động như sau:

• Nhẹ: Mất dưới 10% tổng lượng máu.
• Vừa: Mất 10-20% tổng lượng máu.
• Nặng: Mất trên 20% tổng lượng máu, yêu cầu hồi sức tích cực và can thiệp cấp cứu.

Tiêu chuẩn đánh giá nguy cơ

• Tiêu chuẩn Rockall: Dựa trên các yếu tố lâm sàng và nội soi để đánh giá nguy cơ tử vong và tái phát xuất huyết.
• Tiêu chuẩn Blatchford: Sử dụng để đánh giá nguy cơ cần can thiệp cấp cứu và tiên lượng bệnh nhân.

Chẩn đoán xuất huyết tiêu hóa

Khám lâm sàng

Bác sĩ sẽ khai thác tiền sử bệnh, khám bụng và đánh giá dấu hiệu của sốc, nhịp tim nhanh và huyết áp thấp.

Nội soi

Nội soi dạ dày tá tràng giúp xác định nguồn gốc xuất huyết tiêu hóa trên trong khoảng 90% trường hợp. Nội soi đại tràng cũng có thể phát hiện nguyên nhân xuất huyết tiêu hóa dưới trong 70-90% trường hợp.

Xét nghiệm máu

Các xét nghiệm như công thức máu để đánh giá mức độ thiếu máu và nhóm máu để chuẩn bị truyền máu là cần thiết. Xét nghiệm chức năng gan cũng cần thiết nếu nghi ngờ bệnh lý gan mạn tính.

Kỹ thuật hình ảnh

Khi nội soi không cung cấp thông tin rõ ràng, kỹ thuật như CT scan hay chụp mạch có thể được sử dụng để tìm kiếm tổn thương.

Điều trị xuất huyết tiêu hóa

Điều trị nội khoa

• Thuốc giảm tiết acid (PPI): Giúp ổn định cục máu đông và thúc đẩy lành vết loét, giảm tỷ lệ tái phát.
• Thuốc cầm máu: Như terlipressin, octreotide giúp kiểm soát chảy máu trong giãn tĩnh mạch thực quản.
• Truyền máu và dịch truyền: Được thực hiện để bù đắp lượng máu mất và duy trì ổn định huyết động.

Can thiệp nội soi

Can thiệp như kẹp cầm máu hay tiêm thuốc cầm máu là phương pháp phổ biến để kiểm soát xuất huyết ngay tại chỗ. Nội soi thành công trong khoảng 80-90% trường hợp xuất huyết tiêu hóa trên.

Phẫu thuật

Phẫu thuật chỉ định khi các biện pháp nội khoa và nội soi không hiệu quả, bao gồm cắt bỏ phần tổn thương, thắt tĩnh mạch thực quản hoặc phẫu thuật tạo shunt tĩnh mạch cửa.

Biến chứng và tiên lượng

Biến chứng của xuất huyết tiêu hóa bao gồm sốc mất máu, suy thận cấp, và tử vong. Tỷ lệ tử vong thay đổi từ 5% đến 30% tùy thuộc vào nguyên nhân và mức độ xuất huyết.

• Tiên lượng phụ thuộc vào mức độ mất máu, tuổi tác, và các bệnh lý nền. Các yếu tố nguy cơ như tuổi cao và bệnh lý tim mạch làm tăng nguy cơ tử vong.

Dự phòng xuất huyết tiêu hóa

Để ngăn ngừa xuất huyết tiêu hóa, các biện pháp sau đây nên được thực hiện:

• Thay đổi lối sống: Hạn chế rượu bia, ngừng hút thuốc và ăn uống cân bằng.
• Sử dụng thuốc đúng cách: Hạn chế NSAIDs và kết hợp với thuốc bảo vệ niêm mạc nếu cần.
• Điều trị bệnh lý nền: Theo dõi và điều trị các bệnh lý tiêu hóa như xơ gan, viêm loét đại tràng.
• Theo dõi và tầm soát: Thực hiện nội soi định kỳ ở những người có nguy cơ cao.

Tóm lại, xuất huyết tiêu hóa là một tình trạng nghiêm trọng cần sự chú ý và can thiệp kịp thời từ các chuyên gia y tế. Các biện pháp phòng ngừa và điều trị hiệu quả có thể giúp giảm thiểu nguy cơ và nâng cao chất lượng cuộc sống cho bệnh nhân.